Ερντογάν – Φαντασμένος «Φαραώ» ή ψυχρός πραγματιστής;

✓ Ανάγκη επανασχεδιασμού της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής.

✓ Η Τουρκία ξαναγίνεται αυτοκρατορία, οι αυτοκρατορίες χρειάζονται αυτοκράτορες και οι αυτοκράτορες πρέπει να ζουν σε παλάτια. Τόσο απλά.

Γράφει ο Κωνσταντίνος Γρίβας

Τον τελευταίο καιρό ο Πρόεδρος της Τουρκίας, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, έχει δεχτεί σφοδρότατη κριτική τόσο στο εσωτερικό της χώρας του όσο και στο εξωτερικό αναφορικά με την κατασκευή του κολοσσιαίου παλατιού που έχτισε στην Άγκυρα. Το αξίας 350 εκατ. Δολαρίων(!) κτίριο χαρακτηρίζεται ως προϊόν μεγαλομανίας, αντίστοιχο του παλατιού που έχτισε για τον εαυτό του ο Νικολάε Τσαουσέσκου, καταστρέφοντας περί τα εκατό χιλιάδες σπίτια στο κέντρο του Βουκουρεστίου. Γενικότερα, ο Πρόεδρος της γείτονος αντιμετωπίζεται με χλευασμό και περιπαικτική διάθεση από τα ΜΜΕ στην Ελλάδα αλλά και την Ευρώπη, και δεν είναι λίγοι εκείνοι που υποστηρίζουν ότι οδηγείται στην παράνοια, αν δεν είναι ήδη εκεί.

Άποψη του γράφοντος, ωστόσο, είναι ότι οι ενέργειες του Ερντογάν αποτελούν προϊόντα ψυχρής λογικής...
και οξυμένου πολιτικού ενστίκτου και δεν είναι εκδηλώσεις παράνοιας και εμμονών. Ακόμη κι αυτό το εξωφρενικά μεγάλο παλάτι παίζει σημαντικό ρόλο. Και δεν πρόκειται για την εξόντωση ενός ακόμη απομειναριού του κεμαλισμού, όπως έχει γραφτεί ή, τουλάχιστον, δεν πρόκειται μόνο περί αυτού. Αν και στην Ελλάδα είναι κυρίαρχη η αντίληψη ότι ο Ερντογάν έχτισε αυτό το παλάτι διακινδυνεύοντας την δημοτικότητά του στους ψηφοφόρους του, στην πραγματικότητα μάλλον το αντίθετο ισχύει. Ο ηγέτης της Τουρκίας κατασκεύασε το παλάτι ακριβώς για το χατίρι των ψηφοφόρων του.

Ο «σουλτάνος» και τα σύμβολά του

Κρίνοντας τον Ερντογάν από τις επιλογές του με τα κριτήρια που επικρατούν στην Ευρώπη, τείνουμε να ξεχνάμε ένα βασικό στοιχείο της γεωπολιτικής ταυτότητας της Τουρκίας, ιδιαίτερα δε της νέας Τουρκίας: το γόητρο. Η Τουρκία είναι μία χώρα που θέλει να ξαναγίνει αυτοκρατορία. Και για να το καταφέρει πρέπει να αποκτήσει και τα κατάλληλα σύμβολα. Τα τεράστια φαραωνικά έργα που σχεδιάζει και υλοποιεί ο Ερντογάν, τόσο τα χρηστικά, όπως είναι τα αεροδρόμια, οι γέφυρες και οι αυτοκινητόδρομοι, όσο και τα καθαρά συμβολικά, όπως είναι το νέο παλάτι, έχουν στόχο να διαμορφώσουν τη νέα αυτοκρατορική ταυτότητα της χώρας και να υποσκελίσουν τα, επίσης φαραωνικά, μνημεία της κεμαλικής εποχής.

Δεν είναι, λοιπόν, ότι ο Ερντογάν θέλε να γίνει σουλτάνος. Είναι ότι οι ψηφοφόροι του θέλουν έναν σουλτάνο. Θέλουν έναν μεγάλο ηγέτη, που θα εδράζεται σε ένα οίκημα αντάξιο του μεγαλείου της χώρας του. Και το οίκημα αυτό δεν γίνεται να είναι ένα διαμέρισμα ή μία μονοκατοικία «της σειράς», όπως θα μπορούσε να είναι στην Ευρώπη. Η Τουρκία ξαναγίνεται αυτοκρατορία, οι αυτοκρατορίες χρειάζονται αυτοκράτορες και οι αυτοκράτορες πρέπει να ζουν σε παλάτια. Τόσο απλά.

Παρεμπιπτόντως, ένας λόγος που η μεγάλη μάζα του τουρκικού λαού αδιαφόρησε επιδεικτικά για τα σκάνδαλα προμηθειών και παράνομου πλουτισμού του Ερντογάν, και το επιβράβευσε, μάλιστα, με την ψήφο της, εκεί που πολλοί αναλυτές στη Δύση περίμεναν την καταβαράθρωσή του, είναι ακριβώς αυτός: ένας αυτοκράτορας, ένας σουλτάνος, δεν κρίνεται με τα μέτρα των απλών θνητών. Για την ακρίβεια, επιβάλλεται να λαμβάνει υψηλής αξίας δώρα για να δείχνει την εύνοιά του όπου ο ίδιος κρίνει.

Ακόμη κι αν οι παραπάνω απόψεις έχουν σημαντικό στοιχείο υπερβολής, το γεγονός ότι το γόητρο αποτελεί βασικό στοιχείο της γεωπολιτικής ταυτότητας της γείτονος παραμένει. Τόσο για την παλαιά κεμαλική όσο και, πολύ περισσότερο, για την σημερινή Τουρκία, η οποία αποτελεί μία εκκολαπτόμενη αυτοκρατορία, που προσπαθεί να πλασαριστεί σε μία καλή θέση στο διαμορφούμενο πολυπολικό διεθνές σύστημα.

Επαγρύπνηση

Η διατήρηση και η επαύξηση αυτού του γοήτρου αποτελούν το μεγαλύτερο ίσως μέλημα της τουρκικής πολιτικής ηγεσίας, κι αυτό είναι κάτι που θα πρέπει να λαμβάνουμε σοβαρά υπόψη στον σχεδιασμό της ελληνικής στρατηγικής έναντι της γείτονος. Για παράδειγμα, θα πρέπει να εξετάσουμε το ενδεχόμενο ότι η Τουρκία μπορεί να λειτουργήσει ανορθολογικά, αν κρίνει ότι προσβάλλεται επικίνδυνα το γόητρό της σε διεθνή ζητήματα. Η ταπείνωση της Τουρκίας –ακόμη και η υποψία ταπείνωσης- θα μπορούσε να οδηγήσει την πολιτική ηγεσία της σε τυχοδιωκτικές επιθετικές ενέργειες, χωρίς να υπολογίζει τους κινδύνους και τα ενδεχόμενα προβλήματα, ακριβώς γιατί η απώλεια γοήτρου θα είναι πολύ πιο σημαντική από οτιδήποτε άλλο. Ιδίως δε για την κυβέρνηση Ερντογάν η απώλεια γοήτρου μπορεί να είναι το μόνο που δεν θα είναι σε θέση να της συγχωρήσει η μεγάλη μάζα του τουρκικού λαού. Άρα οι διάφορες αναλύσεις που βασίζονται στο ότι η Τουρκία δεν θα κάνει ή θα κάνει κάποια επιθετική κίνηση έναντι της Ελλάδας ή της Κύπρου με γνώμονα ότι έτσι θα μπει σε μεγάλους κινδύνους κι έχει πολλά να χάσει πιθανώς να μην έχουν νόημα, αν αυτό που θίγεται είναι το γόητρό της.

Από την άλλη, το γόητρο της Τουρκίας θα μπορούσε να θιγεί με καταστρεπτικό τρόπο σε περίπτωση πολεμικής αναμέτρησης, έστω και εξαιρετικά περιορισμένης, με την Ελλάδα ή την Κύπρο, εφόσον τα πράγματα δεν πήγαιναν όπως θα έπρεπε για τις τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις.

Εάν θεωρήσουμε ότι το γόητρο αποτελεί κέντρο βαρύτητας του τουρκικού στρατηγικού οικοδομήματος, με την έννοια που δίνει ο Κλαούζεβιτς στον συγκεκριμένο όρο, τότε η προσβολή του θα πρέπει να αποτελεί κυρίαρχο στόχο της ελληνικής στρατιωτικής και αποτρεπτικής στρατηγικής. Ο βασικότερος λόγος γι αυτό είναι ότι, αν τοποθετήσεις το γόητρο στο επίκεντρο της πολεμικής διαδικασίας, τότε τα τακτικά μειονεκτήματα της Ελλάδας και της Κύπρου μπορεί να μετατραπούν σε πλεονεκτήματα. Σε έναν αγώνα με έπαθλο το γόητρο, η Ελλάδα και, πολύ περισσότερο, η Κύπρος, ξεκινούν με πλεονέκτημα έναντι της Τουρκίας, ακριβώς γιατί είναι μικρότερες από αυτή. Αν, για παράδειγμα, οι τουρκικές δυνάμεις προσβάλουν την μικρή Κύπρο και δεν καταφέρουν να επιβληθούν σε εύλογο χρονικό διάστημα, τότε το πλήγμα στο γόητρο της χώρας θα είναι δυσανάλογα μεγάλο ακριβώς γιατί ο αντίπαλός της είναι μικρός.

Ακόμη και σε επιμέρους σενάρια μέσα στο ελληνοτουρκικό σύστημα αυτή η επικέντρωση στο γόητρο μπορεί να αντιστρέψει τα μειονεκτήματα της ελληνικής πλευράς και να τα καταστήσει πλεονεκτήματα. Για παράδειγμα, το Καστελλόριζο θεωρείται ως πρακτικά μη υπερασπίσιμη περιοχή από τις Ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις, δεδομένων και των εξαιρετικά μικρών μεγεθών του, το ότι βρίσκεται κυριολεκτικά μέσα στην αγκαλιά της Τουρκίας και σε μεγάλη απόσταση από άλλα ελληνικά εδάφη. Στο πλαίσιο μίας συμβατικής ανάγνωσης των ισορροπιών ισχύος, η Τουρκία έχει εκεί συντριπτικό πλεονέκτημα έναντι της Ελλάδας. Αν όμως τοποθετήσεις το γόητρο στο επίκεντρο, τα πράγματα μπορεί να αντιστραφούν. Σκεφτείτε, φερ’ ειπείν, ότι η Τουρκία προσπαθεί να καταλάβει το Καστελλόριζο, αλλά δεν μπορεί να το καταφέρει γα διάστημα μερικών ημερών ή ακόμη και ωρών. Το πλήγμα στο γόητρο των τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων, κατά συνέπεια στο γόητρο της ίδιας της χώρας, ενδέχεται να είναι τόσο συντριπτικό, που να την οδηγήσει ακόμη και σε πολιτική αποδόμηση.

Βέβαια, κάποιος μπορεί να αναρωτηθεί εάν είναι δυνατόν να επιτύχεις τη δημιουργία ενός συστήματος άμυνας στο Καστελλόριζο που να είναι σε θέση να αντισταθεί για μέρες ή ακόμη και για ώρες έναντι μίας πιθανής τουρκικής εισβολής. Η απάντηση είναι μάλλον ναι, αλλά αυτό ξεφεύγει από τα περιορισμένα όρια του εν λόγω άρθρου.

Ο Κωνσταντίνος Γρίβας διδάσκει το μάθημα της Γεωπολιτικής στην Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων και Γεωγραφία της Ασφάλειας και των Αφοπλισμών στο Τμήμα Τουρκικών και Σύγχρονων Ασιατικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών.

(ΕΠΙΚΑΙΡΑ-26/11-03/12/14)