ΒΑΘΥ ΚΡΑΤΟΣ: Η ΑΝΙΑΤΗ ΑΣΘΕΝΕΙΑ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ

του Γεράσιμου Καραμπελιά*

Η αδυναμία των μυστικών υπηρεσιών, της περιβόητης MIT, αλλά και των υπηρεσιών πληροφοριών του Α/ΓΕΕΘΑ να γνωρίζουν τη δράση των πραξικοπηματιών γεννά ερωτήματα ως προς την αποτελεσματικότητα του κρατικού και του στρατιωτικού μηχανισμού.

Την επομένη του πραξικοπήματος, τη 16η Ιουλίου, ο πρώην αρχηγός των τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων, στρατηγός Ιλκερ Μπασμπούγ, δήλωνε ότι αυτοί που προέβησαν στην απόπειρα πραξικοπήματος το προηγού­μενο βράδυ «δεν είναι στρατιωτικοί αλλά τρομοκράτες», καθώς με την ενέργειά τους αυτή στράφηκαν εναντίον του τουρκικού έθνους, το καλό του οποίου οφείλουν να υπερασπίζονται με κάθε κόστος. Ο ίδιος δεν δίστασε, μάλιστα, να κατηγορήσει τη θρησκευτική ομάδα του αυτοεξόριστου ισλαμιστή ηγέτη Φετουλάχ Γκιουλέν ως υπεύθυνη για τα όσα διαδραματίστηκαν.

Το ενδιαφέρον στη συγκεκριμένη τοπο­θέτηση -εκτός του ότι συνέπιπτε με αυτή του Τούρκου προέδρου, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν- δεν είναι ότι έγινε διά στόματος ενός πρώην αρχηγού των τουρκικών Ενό­πλων Δυνάμεων, αλλά ενός εκ των καταδικασθέντων από την κυβέρνηση του Κόμ­ματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) σε ισόβια δεσμά για την υπόθεση «Εργκένεκον», της ομάδας, δηλαδή, που κατηγορήθηκε ότι σχεδίαζε την ανατροπή του τότε πρωθυπουργού και νυν προέδρου.

Η κυριαρχία σε δύο επίπεδα...

Όπως τονίζει και η Αμαλία Βαν Γκεντ, το τι ακριβώς είναι το «βαθύ κράτος» (derin devlet) στην Τουρκία δεν έχει προσδιορι­στεί ακριβώς μέχρι σήμερα. Σίγουρα πρό­κειται για ιεραρχικά οργανωμένες ομάδες-συμμορίες εντός των κρατικών οργάνων που κινούνται στις γκρίζες ζώνες της πα­ρανομίας (πολιτικής και οικονομικής) μέσω της δικαιολογίας-ιδεολογίας της «προστα­σίας» του κράτους και της εθνικής ενότητας από εσωτερικούς και εξωτερικούς εχθρούς.

Είναι χαρακτηριστική η δήλωση του πρώην πρωθυπουργού και προέδρου της Τουρκίας Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ το 2005 στο τηλεοπτικό κανάλι CNN Turk, ότι «το βαθύ κράτος είναι το ίδιο το κράτος, είναι η στρα­τιωτική διοίκηση». Σε ερώτηση της εφημερίδας Sabah, το 2007, ο πρώην πρόεδρος και αρχηγός της χούντας της περιόδου 1980-1983, στρατηγός Κενάν Εβρέν, δήλωνε ότι «το βαθύ κράτος ενεργοποιείται μόνο όταν το επίσημο κράτος δεν καταφέρνει να ανταποκριθεί στα καθήκοντά του σύμφωνα με τις προσδοκίες [των]». Αν και οι δύο εξέχουσες προσωπικότητες της γείτονας χώρας σκια­γραφούν τις ομάδες που το αποτελούν, κα­θώς και τον ιδεολογικό προσανατολισμό του βαθέος κράτους της Τουρκίας, αφή­νουν, ωστόσο, να εννοηθεί ότι οι ομάδες αυτές, παρά τις διακλαδώσεις - επεκτάσεις στον κρατικό μηχανισμό, έχουν ομοιογένεια, ιεραρχική δομή και πειθαρχία. Αυτό που δεν μπορούσαν να φανταστούν και οι δυο τους, με βάση τις εμπειρίες τους, είναι τι θα μπορούσε να συμβεί εάν υπάρξουν ισχυρές τάσεις διαφορετικών ερμηνειών περί ιδεολογικής ταυτότητας και δράσης εντός του βαθέος κράτους.

Το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου, σύμφωνα με όλα τα στοιχεία, σχεδιάστηκε από τη Γενική Διοίκηση Στρατοχωροφυλακής με τη συνδρομή τμημάτων της Αεροπορίας Στρατού, των Τεθωρακισμένων, των Ειδικών Δυνάμεων και της Αεροπορίας και τελούσε υπό τις οδηγίες του Συμβουλίου για την Ειρήνη στην Πατρίδα (Yurtta Sulh Konseyi). Συμμετοχή σε αυτό φέρεται να είχαν υπασπιστές που υπηρετούσαν στην προεδρία, στον Α/ΓΕΕΘΑ, καθώς και στα επιτελεία των αρχηγών Στρατού, Αεροπορίας και Ναυτικού αλλά και σε πρεσβείες του εξωτερικού. Γνωρίζοντας ότι δεν έχουν την έγκριση του «άλλου» τμήματος του βα­θέος κράτους και όντας έντονα δυσαρεστημένοι με την πολιτική του Ερντογάν, κυρίως στο εσωτερικό της χώρας, προχώρησαν στην κίνηση αυτή με την πεποίθηση ότι με τη σύλληψη της στρατιωτικής ηγεσίας και των αρχηγών των μυστικών υπηρεσιών και των σωμάτων ασφαλείας, τη σύλληψη ή και τη δολοφονία του προέδρου και την πρόκληση προβλήματος μείζονος σημασίας -π.χ., ελληνοτουρκικό θερμό επεισόδιο ή ευρείας κλίμακας αναταραχές στις κουρδικές περιοχές λόγω δολοφονιών διαφόρων προσωπικοτήτων- θα τους προσφερόταν η ευκαιρία να κυριαρχήσουν σε στρατιωτικό και πολιτειακό επίπεδο. Η αδυναμία των μυστικών υπηρεσιών της τουρκικής αστυνομίας, της ΜΙΤ, αλλά και των υπηρεσιών πληροφοριών του Α/ΓΕΕΘΑ, όπως τα πολυδιαφημισμένα «Μπορντό Μπερέ», να γνωρίζουν τη δράση της ομάδας αυτής γεννά αρκετά ερωτήματα για το επίπεδο αποτελεσματικότητας του τουρκικού κρα­τικού και στρατιωτικού μηχανισμού.

...και η Συμβουλευτική Επιτροπή της Κωνσταντινούπολης

Θα ήταν αρκετά βεβιασμένη οποιαδήποτε σκέψη που τονίζει ότι η αποτυχία της ομά­δας των πραξικοπηματιών της 15ης Ιουλίου αποτελεί την αρχή του τέλους του βαθέος κράτους της Τουρκίας και την απόλυτη κυ­ριαρχία των πολιτικών δυνάμεων, έστω και υπό τη μορφή του ισλαμικού στοιχείου. Όπως πολύ σωστά τονίζει και ο Χρήστος Μηνάγιας, στη γείτονα συνεδριάζει σε τακτά χρονικά διαστήματα στον Ναυτικό Όμιλο Moda της Κωνσταντινούπολης μια ομάδα υψηλόβαθμων κρατικών αξιωματούχων, όλοι τους απόστρατοι ή «συνταξιούχοι» στρατηγοί, διπλωμάτες πολιτικοί και πανε­πιστημιακοί, και συζητούν για θέματα που απασχολούν έντονα τη χώρα. Γνωστή ως Encumen-i Danis (Συμβουλευτική Επιτροπή), η οργάνωση αυτή αποτελεί από τα τέλη του 20ού αιώνα το σύμβολο του βαθέος κρά­τους. Μέλος της οργάνωσης αυτής και της 40μελούς Επιτροπής είναι και ο απόστρατος αρχηγός του Γενικού Επιτελείου των τουρκι­κών Ενόπλων Δυνάμεων Ιλκέρ Μπασμπούγ.

Ανάμεσα στα ερωτήματα που εύλογα ανα­δύονται είναι κατά πόσο το αποτυχημένο πραξικόπημα ήταν, μεταξύ άλλων, ένα ξεκαθάρισμα λογαριασμών μεταξύ διαφόρων ομάδων του βαθέος κράτους της Τουρκίας για παντοδυναμία στο πολιτικό, στρατιω­τικό και οικονομικό πεδίο. Επίσης είναι πράγματι ο πρόεδρος Ερντογάν ο απόλυτος κυρίαρχος των τεκταινομένων στη γείτονα χώρα ή φαίνεται να είναι διότι έχει λάβει την έγκριση από το συγκεκριμένο τμήμα του βαθέος κράτους να είναι ο «μπαϊρακτάρης» των αλλαγών; Τι μπορεί να σημαίνει η αναβαθμισμένη άτυπη/τυπική συμμαχία του Τούρκου προέδρου με την κορυφή της πυ­ραμίδας των Ενόπλων Δυνάμεων και του βα­θέος κράτους σε θέματα που αφορούν στο εσωτερικό της χώρας (π.χ. κουρδικό ζήτημα, μειονότητες δημοκρατικές ελευθερίες), στα ελληνοτουρκικά και στις σχέσεις της Τουρ­κίας με τη Δύση; Η ταύτιση απόψεων, έστω και συγκυριακά, της ηγεσίας του ΑΚΡ με ακραίες εθνικιστικές ομάδες και κόμματα όπως αυτό της Εθνικιστικής Δράσης (Γκρίζοι Λύκοι), πάντως, μόνο ηρεμία δεν μπορεί να προκαλεί εντός και εκτός των συνόρων... 

* Καθηγητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.

(ΕΠΙΚΑΙΡΑ-05/08-25/08/16)