Στο τραπέζι η πιθανή διάλυση της Ευρώπης

• Η αναγέννηση της πυρηνικής απειλής. 

ΤΟΥ ΔΡ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΓΡΙΒΑ* 

Στο προηγούμενο άρθρο στα «Επίκαι­ρα» εξετάσαμε ένα σενάριο χρήσης πυρηνικών όπλων από πλευράς της Ρωσίας εναντίον της Τουρκίας, σε περίπτωση που η τελευταία αποφασίσει μαζική χερσαία επίθεση εναντίον των ρωσικών δυνάμεων που βρίσκονται στη Συρία. Αν και οι πιθανό­τητες να συμβεί κάτι τέτοιο είναι λιγοστές, εντούτοις παραμένει το γεγονός ότι τα πυ­ρηνικά όπλα έχουν μπει ξανά στη διεθνή γεωστρατηγική εξίσωση. Επιπροσθέτως, το σημερινό σύστημα πυρηνικής ισχύος έχει διαφοροποιηθεί σημαντικά σε σχέση με τα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου και έχει προκύψει ένα είδος χρονικής ασυμμετρίας. Ενώ, δηλαδή, η αμερικανική πυρηνική στρατηγική έχει παγώσει στα χρόνια του Ψυχρού Πολέ­μου, η αντίστοιχη ρωσική, αλλά και αυτή άλ­λων χωρών, έχει εξελιχθεί, προσπαθώντας να προσαρμοστεί στα σύγχρονα δεδομένα. 

Καταρχάς, θα πρέπει να επισημάνουμε πως, σε αντίθεση με ό,τι γενικώς πιστεύεται, τα πυ­ρηνικά τείνουν πολλές φορές να λειτουργούν ως «το όπλο του αδύναμου». Για παράδειγμα, στο γεωσύστημα Ινδίας - Πακιστάν το δεύ­τερο είναι αυτό που βασίζεται περισσότερο στην πυρηνική του ισχύ έτσι ώστε να ασκεί πολιτική αποτροπής έναντι της πολύ ισχυρότερής του -όσον αφορά στη συμβατική ισχύ- Ινδία. Στα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου, το σοβιετικό πυρηνικό δόγμα ήταν «μη πρώτης χρήσης» («no-first-use»). Δηλαδή, η Σο­βιετική Ένωση επισήμως δήλωνε ότι δεν θα χρησιμοποιούσε πυρηνικά όπλα, παρά μόνο σε περίπτωση πυρηνικής επίθεσης εναντίον της. Αντιθέτως, οι δυνάμεις του ΝΑΤΟ στην Ευρώπη απειλούσαν ότι θα έκαναν χρήση «τακτικών» πυρηνικών έτσι ώστε να «φρενά­ρουν» τον ρωσικό οδοστρωτήρα. 

Τελικά, ωστόσο, τόσο η Σοβιετική Ένωση όσο και οι ΗΠΑ σώρευσαν τόσο πολλά πυ­ρηνικά όπλα, «τακτικά» και στρατηγικά, ώστε ήταν περίπου βέβαιο πως αν κάποιος πατού­σε την πυρηνική σκανδάλη θα ήταν περίπου αναπόφευκτο το ότι θα οδηγούμασταν σε ολοκληρωτικό θερμοπυρηνικό πόλεμο, ο οποίος θα έφερνε το τέλος του πολιτισμού και πιθανώς και το τέλος της ανθρωπότητας. Έτσι, η μόνη λογική χρήση ενός πυρηνικού οπλοστασίου έμεινε να είναι η αποτροπή της χρήσης των άλλων πυρηνικών οπλοστασίων. Με άλλα λόγια, η μη χρήση τους. 

Με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, οι Ηνω­μένες Πολιτείες δεν έκαναν τίποτα για να αλ­λάξουν την κατάσταση αυτή. Δεν είχαν, άλλω­στε, λόγο να το κάνουν. Ήταν τόσο ισχυρές σε συμβατικό επίπεδο, όχι μόνο ποσοτικά, όπως η Σοβιετική Ένωση στα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου, αλλά και ποιοτικά, αξιοποιώντας εξαιρετικά προηγμένες αμυντικές τεχνολο­γίες, τις οποίες δεν είχαν στη διάθεσή τους οι υπόλοιπες χώρες του πλανήτη, έτσι ώστε όχι μόνο δεν χρειάζονταν τα πυρηνικά, αλλά έφτασαν να τα θεωρούν και βάρος. 

Οι αμερικανικές προσπάθειες και οι ρωσικοί φόβοι 

Πράγματι, αν με κάποιο μαγικό τρόπο τα πυρηνικά εξαφανίζονταν από τον κόσμο, η αμερικανική συμβατική ισχύς θα επέτρεπε στις ΗΠΑ να επιβάλουν την παγκόσμια ηγε­μονία τους. Οι Ρώσοι επανειλημμένα έχουν εκφράσει αμφιβολίες ως προς το κατά πόσο οι Αμερικανοί προσπαθούν να ξεφύγουν από την «πυρηνική επανάσταση». Επιδιώκουν, δηλαδή, να μπορούν να κινηθούν επεκτατικά, χωρίς να φοβούνται τις πυρηνικές ικανότητες άλλων δυνάμεων, ιδιαίτερα δε της Ρωσίας, που δια­τήρησε σημαντικό μέρος του πανίσχυρου πυ­ρηνικού οπλοστασίου της σοβιετικής εποχής. 

Από πλευράς τους, οι Ηνωμένες Πολιτείες φλέρταραν ακόμη και με το ενδεχόμενο του πλήρους πυρηνικού αφοπλισμού, ιδίως επί Ομπάμα, αν και οι προεδρίες Μπους και Κλίντον, που είχαν προηγηθεί, είχαν επίσης προωθήσει αποφασιστικά τη μείωση των πυρηνικών οπλοστασίων. Κι αυτό όχι γιατί εί­χαν μετατραπεί σε ειρηνιστές, αλλά γιατί έτσι τους βόλευε, δεδομένης της τότε αναντίρ­ρητης πρωτοκαθεδρίας τους στη συμβατική στρατιωτική ισχύ. 

Έτσι, λοιπόν, οι Αμερικανοί δεν ασχολήθη­καν καθόλου με την ανανέωση του πυρηνικού τους οπλοστασίου. Απλώς το συντηρούσαν -και όχι με τον καλύτερο τρόπο. Και, φυσικά, δεν διαμόρφωσαν κάποιο νέο πυρηνικό δόγ­μα, προσαρμοσμένο στα δεδομένα της μεταψυχροπολεμικής εποχής. Η αλήθεια είναι ότι στα χρόνια της προεδρίας Μπους εξετάστηκε η δημιουργία μίνι πυρηνικών βαθιάς διείσδυσης στο πλαίσιο του προγράμματος RNEP (Robust Nuclear Earth Penetrator). Τα όπλα αυτά είχαν σχεδιαστεί για να προσβάλλουν στόχους υψηλής στρατηγικής αξίας βαθιά θαμμένους στο έδαφος, ιδιαίτερα αποθέματα όπλων μαζικής καταστροφής. Ωστόσο, το εν λόγω πρόγραμμα τελικά δεν προχώρησε. 

Αντιθέτως, η Ρωσία αλλά και άλλες χώρες, όπως η Ινδία, το Πακιστάν και η Κίνα, ενίσχυσαν, εξέλιξαν και διαφοροποίησαν σε σχέση με το παρελθόν τα πυρηνικά τους οπλοστάσια και ανέπτυξαν νέα δόγματα και μεθοδολογίες αξιοποίησής τους. Μεταξύ των άλλων, οι Ρώ­σοι έδωσαν μεγάλη έμφαση στην ανάπτυξη πυρηνικών όπλων που θα μπορούν να διαπερ­νούν τις αντιβαλλιστικές άμυνες των Ηνωμέ­νων Πολιτειών. Ένας από τους τρόπους που οι Ρώσοι ειδικοί θεώρησαν ότι οι ΗΠΑ προσπαθούσαν «να ξεφύγουν από την πυρηνική επα­νάσταση» ήταν και η ανάπτυξη αντιβαλλιστικών πλεγμάτων που θα προστάτευαν τις ΗΠΑ από μια μεγάλης κλίμακας πυρηνική επίθεση με βαλλιστικούς πυραύλους. Πολλοί ειδικοί θεωρούν ότι οι φόβοι αυτοί των Ρώσων ήταν υπερβολικοί και άτοποι, όμως άστοχες αμερι­κανικές ενέργειες, όπως η πρόθεση τοποθέτη­σης αντιβαλλιστικών πυραύλων στην Τσεχία και την Πολωνία για να αναχαιτίζουν βαλλι­στικούς πυραύλους που θα προέρχονταν από το... Ιράν, δεν συνεισέφεραν με τον καλύτερο τρόπο στη μείωση αυτών των ανησυχιών. 

Γεγονός παραμένει ότι τόσο η Ρωσία όσο και άλλες χώρες ανέπτυξαν ικανότητες και αντι­λήψεις χρήσης των πυρηνικών όπλων που ξέφευγαν από το στενό πλαίσιο της «αδιανόη­της χρήσης» του Ψυχρού Πολέμου, τη στιγμή που οι ΗΠΑ είχαν βολευτεί σε αυτή ακριβώς τη «χρήση» της μη-χρήσης τους και ονειρεύο­νταν ένα μέλλον στο οποίο θα είχαν οδηγήσει την πυρηνική ισχύ στις αρμοδιότητες των ιστορικών και θα μπορούσαν ανεμπόδιστα να αξιοποιούν τις απεριόριστες δυνατότητες που θα τους προσέφεραν τα μαγικά πολεμικά τεχνουργήματα της περιβόητης «Επανάστα­σης στις Στρατιωτικές Υποθέσεις» (RMA). 

Η γέννηση ενός υβριδικού πολέμου 

Το αποτέλεσμα ήταν η Ρωσία να αναπτύξει ένα δόγμα στρατηγικής προβολής ισχύος. Το δόγμα αυτό πιθανολογείται ότι περιλαμβάνει και τα πυρηνικά όπλα, τα οποία συνθέτουν μια αδιαίρετη ενότητα με τη συμβατική ισχύ. Για την ακρίβεια, όχι τη συμβατική ισχύ όπως τη γνωρίζαμε μέχρι πριν από μερικά χρόνια, αλλά αυτή που διαμορφώνεται σήμερα με την απορρόφηση αντιλήψεων, μεθοδολογι­ών και συστημάτων ανορθόδοξου πολέμου που προέκυψαν στα χρόνια του περιβόητου «πολέμου ενάντια στην τρομοκρατία». 

Έτσι, γεννήθηκε η αντίληψη του υβριδικού πολέμου (hybrid warfare), ο οποίος στη νέα ρωσική στρατηγική ενδέχεται να περιλαμβά­νει και εφαρμογές πυρηνικής ισχύος τόσο σε ρόλους αποτροπής και εξαναγκασμού με την απειλή της χρήσης της όσο και σε σενάρια που θα προβλέπουν πραγματική χρήση πυ­ρηνικών όπλων στο πλαίσιο πολέμων περιο­ρισμένων στοχοθετήσεων, και όχι μόνο μέσα σε αυτοκαταστροφικές επιλογές ολοκληρωτι­κού πολέμου, όπως συνέβαινε στα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου. 

Μέχρι στιγμής, βέβαια, δεν έχει προκύψει κάποια αντιπαράθεση που θα μπορούσε να φέρει στο προσκήνιο τα «ασύμμετρης χρονικότητας» πυρηνικά δόγματα Δύσης και Ανατολής, με το πρώτο να συνεχίζει να ζει στα χρόνια προ του 1991, ενώ το δεύτερο προσπαθεί να προσαρμοστεί στο μέλλον. Όμως η κατάσταση δεν είναι σίγουρο ότι θα συνεχιστεί έτσι για πολύ. 

Η Ευρώπη βρίσκεται σε μια εξαιρετικά ρευ­στή περίοδο, για την οποία δύσκολα μπορεί κάποιος να προβλέψει τι αλλαγές θα φέρει το μέλλον. Αυτή τη στιγμή ακόμη και η πιο απαι­σιόδοξη εκτίμηση αναφορικά με τη μακροη­μέρευση της «ενωμένης» Ευρώπης ενδέχεται να αποδειχτεί ουτοπικά αισιόδοξη. Η πιθανότητα διάλυσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης μέσα στα επόμενα χρόνια βρίσκεται πλέον στο τραπέζι. Και, σε αντίθεση με ό,τι γενικά πιστεύεται, η Ε.Ε αποτελεί κρίσιμο μέρος της αρχιτεκτονικής ασφάλειας της Δύσης. 

Αν η Ευρώπη διαλυθεί, είτε επίσημα είτε ατύπως, τότε και το ΝΑΤΟ, που έχει άκριτα και ανεξέλεγκτα επεκταθεί τις προηγούμενες δεκαετίες, θα βρεθεί εν κινδύνω. Μεταξύ των άλλων, πολλές χώρες της Ευρώπης θα ακο­λουθήσουν μοναχικές εθνικές πορείες, όπως ήδη έχει αρχίσει να συμβαίνει στο Μεταναστευτικό. Εθνικά μίση, ιστορικές μνησικακίες και ανταγωνιστικές αντιλήψεις περί εθνικών συμφερόντων θα επανεμφανιστούν και οι ευ­ρωπαϊκές χώρες θα αρχίσουν να αλληλοϋποβλέπονται με αυξανόμενη αντιπάθεια και κα­χυποψία. Κάποιες δε εξ αυτών θα βρεθούν σε άμεση τροχιά σύγκρουσης με τη Ρωσία, ενώ κάποιες άλλες θα επιδιώξουν να αναπτύξουν συμμαχικές σχέσεις διαφόρων βαθμών με αυτή, έτσι ώστε να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικότερα τους μέχρι τότε «εταίρους» τους. 

Την ίδια στιγμή, ωστόσο, πολλές από τις χώρες αυτές θα συνεχίσουν να αποτελούν μέλη του ΝΑΤΟ. Σε αυτή την περίπτωση, οι δυσλειτουργίες που προκαλεί σήμερα στη συνοχή της Συμμαχίας η ελληνοτουρκική αντιπαράθεση θα είναι μια ευχάριστη ανά­μνηση. Πρακτικά, η νατοϊκή δομή ενδέχεται να απαξιωθεί πλήρως. 

Αυτός ο κόσμος πιθανώς θα είναι πολύ πιο επικίνδυνος και ασταθής από αυτόν του Ψυχρού Πολέμου μόνο και μόνο εξαιτίας της μεγάλης ασάφειας στις σχέσεις μεταξύ των δρώντων. Μέσα σε αυτό τον κόσμο, λοιπόν, οι νέες πυρηνικές ικανότητες και ένα πιο ευέλι­κτο «υβριδικό» δόγμα στρατηγικής προβολής ισχύος της Ρωσίας, που ενδέχεται να περιλαμβάνει κι ένα κράμα πυρηνικών, συμβατικών και ανορθόδοξων πολεμικών ικανοτήτων, θα αποτελέσει μια καινοφανή γεωστρατηγική πραγματικότητα. 

Εν κατακλείδι, στη γεωπολιτική ανάλυση δεν υπάρχουν στεγανά μεταξύ των εξελίξεων στο διεθνές σύστημα. Εν προκειμένω, στο όχι και τόσο μακρινό μέλλον η αποδόμηση της ευρωπαϊκής συνοχής μπορεί να συνδυαστεί με τη γέννηση μιας νέας πραγματικότητας στον χώρο της πυρηνικής ισχύος, που δεν θα έχει την παραμικρή σχέση με τη ζοφερή πλην σταθεροποιημένη κατάσταση που ίσχυε στα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου, με απροσδιό­ριστες ακόμη, αλλά επ' ουδενί θετικές συνέ­πειες για την ειρήνη στον πλανήτη. 

* Διδάσκει το μάθημα της Γεωπολιτικής στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων και Γεωγραφία της Ασφάλειας και των Αφοπλισμών στο Τμήμα Τουρκικών και Σύγχρονων Ασιατικών Σπουδών του Πανεπιστήμιου Αθηνών. 

(ΕΠΙΚΑΙΡΑ-04/03-10/03/2016)